Η αγροτική παραγωγή στη χώρα μας στηρίζεται σε σημαντικό βαθμό από δημόσιες ενισχύσεις και επιδοτήσεις, οι οποίες προέρχονται κυρίως από την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και από εθνικούς πόρους. Παρά τη σημασία τους, πολλοί παραγωγοί δεν έχουν ξεκάθαρη εικόνα για το πώς κατανέμονται οι πληρωμές, ποιοι είναι οι βασικοί τύποι ενισχύσεων και ποιες προϋποθέσεις πρέπει να πληρούνται για την καταβολή τους. Η νέα προγραμματική περίοδος 2023-2027 έχει φέρει αλλαγές που καθιστούν απαραίτητη μια πιο καθαρή κατανόηση του πλαισίου.

Για τον μέσο αγρότη ή κτηνοτρόφο, οι επιδοτήσεις δεν είναι απλώς ένας ακόμη αριθμός σε μια απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι το εισόδημα που στηρίζει το νοικοκυριό του, τα μεροκάματα που πληρώνει στους εργάτες, αλλά και η ασφάλεια ότι θα μπορέσει να συνεχίσει να καλλιεργεί και την επόμενη χρονιά.

Οι ενισχύσεις αποτελούν θεμέλιο της οικονομικής επιβίωσης του αγροτικού κόσμου. Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, οι άμεσες πληρωμές της ΚΑΠ αντιστοιχούν περίπου στο 40% του αγροτικού εισοδήματος στην Ελλάδα. Σε ορισμένους τομείς, όπως η κτηνοτροφία και οι ορεινές περιοχές, το ποσοστό αυτό είναι ακόμα υψηλότερο. Αυτό σημαίνει ότι οι επιδοτήσεις δεν είναι απλώς ένα συμπλήρωμα, αλλά κρίσιμο εργαλείο για τη βιωσιμότητα της γεωργικής και κτηνοτροφικής δραστηριότητας.

Το ευρωπαϊκό πλαίσιο και η ελληνική εφαρμογή

Οι ενισχύσεις καθορίζονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, με βάση τον Κανονισμό (ΕΕ) 2021/2115 και τα Στρατηγικά Σχέδια ΚΑΠ που υποβάλλει κάθε κράτος-μέλος για την περίοδο 2023–2027. Στην Ελλάδα, το Στρατηγικό Σχέδιο προβλέπει το πώς κατανέμονται οι πόροι, ποια καθεστώτα ενεργοποιούνται και ποιες δεσμεύσεις αναλαμβάνονται από τους παραγωγούς. Έτσι, ενώ το γενικό πλαίσιο είναι κοινό για όλα τα κράτη-μέλη, η εφαρμογή προσαρμόζεται στις ανάγκες και τις προτεραιότητες της ελληνικής γεωργίας.

Οι ενισχύσεις με μια ματιά

Στο πλαίσιο αυτό, οι ενισχύσεις για τους Έλληνες παραγωγούς χωρίζονται σε πέντε βασικές κατηγορίες: τη βασική εισοδηματική στήριξη, τις συνδεδεμένες ενισχύσεις, τα οικολογικά σχήματα, τα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης και τις αποζημιώσεις λόγω καταστροφών. Κάθε μία έχει τον δικό της ρόλο, τους δικούς της κανόνες και ξεχωριστή σημασία για το αγροτικό εισόδημα. Ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση του τι περιλαμβάνει η κάθε κατηγορία

Βασική Εισοδηματική Στήριξη

Η βασική ενίσχυση αποτελεί τον κεντρικό μηχανισμό πληρωμής και αποδίδεται στους γεωργούς βάσει δικαιωμάτων ή επιλέξιμων εκτάσεων. Αποτελεί την κύρια πηγή εισοδήματος για την πλειοψηφία των αγροτών και συνδέεται με την υποχρέωση υποβολής της Ενιαίας Αίτησης Ενίσχυσης. Στη νέα ΚΑΠ τίθενται αυστηρότερες προϋποθέσεις για τον χαρακτηρισμό του ενεργού γεωργού, ενώ παράλληλα γίνεται λόγος για τη σταδιακή μετάβαση σε ένα διαφορετικό σύστημα, όπου η στήριξη θα βασίζεται περισσότερο στην έκταση και λιγότερο στα ιστορικά δικαιώματα.

Συνδεδεμένες Ενισχύσεις

Οι συνδεδεμένες ενισχύσεις αφορούν συγκεκριμένα προϊόντα και κλάδους της φυτικής και ζωικής παραγωγής. Στόχος τους είναι η ενίσχυση καλλιεργειών ή εκτροφών που θεωρούνται στρατηγικής σημασίας για τη χώρα και συχνά συνοδεύονται από προϋποθέσεις όπως παραδόσεις σε εργοστάσια ή τήρηση ζωικού κεφαλαίου. Με αυτόν τον τρόπο, οι συνδεδεμένες ενισχύσεις έχουν άμεση επίδραση στη διατήρηση της παραγωγής και στον προσανατολισμό του αγροτικού τομέα.

Οικολογικά Σχήματα

Η νέα ΚΑΠ δίνει ιδιαίτερο βάρος στα οικολογικά σχήματα. Πρόκειται για ενισχύσεις που χορηγούνται σε όσους παραγωγούς εφαρμόζουν πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον, όπως η κάλυψη του εδάφους, η αμειψισπορά ή η διατήρηση στοιχείων βιοποικιλότητας στο αγροτεμάχιο. Οι δράσεις αυτές αποτελούν προτεραιότητα στο πλαίσιο της Πράσινης Συμφωνίας και αποσκοπούν στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της γεωργίας, επιβραβεύοντας οικονομικά τους παραγωγούς που προσαρμόζουν τις καλλιεργητικές τους πρακτικές.

Ενισχύσεις Ορεινών και Μειονεκτικών Περιοχών

Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι ενισχύσεις για τις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές (ANC). Αφορούν αγρότες και κτηνοτρόφους που δραστηριοποιούνται σε περιοχές με φυσικά μειονεκτήματα, όπως ορεινές εκτάσεις ή περιοχές με δυσκολίες πρόσβασης και καλλιέργειας. Οι ενισχύσεις αυτές έχουν στόχο να αντισταθμίσουν το αυξημένο κόστος και τις δυσκολίες παραγωγής, συμβάλλοντας στη διατήρηση της δραστηριότητας σε περιοχές που διαφορετικά θα αντιμετώπιζαν το φάσμα της εγκατάλειψης.

Μέτρα Αγροτικής Ανάπτυξης

Σημαντικό μέρος των πόρων κατευθύνεται και στα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης. Εδώ εντάσσονται προγράμματα που δεν δίνουν άμεσες ετήσιες ενισχύσεις, αλλά στηρίζουν τον παραγωγό με πιο μακροπρόθεσμο χαρακτήρα. Παραδείγματα αποτελούν τα σχέδια βελτίωσης για επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό, οι δράσεις για τους νέους αγρότες που επιδοτούν την έναρξη δραστηριότητας, καθώς και τα προγράμματα βιολογικής γεωργίας που ενισχύουν την υιοθέτηση πιο βιώσιμων πρακτικών καλλιέργειας. Τα μέτρα αυτά συνοδεύονται από προκηρύξεις, αξιολογήσεις και δεσμεύσεις για συγκεκριμένη χρονική διάρκεια.

Αποζημιώσεις και Έκτακτες Ενισχύσεις

Πέρα από τις τακτικές πληρωμές της ΚΑΠ, υπάρχουν και οι αποζημιώσεις και έκτακτες ενισχύσεις. Σε περίπτωση φυσικών καταστροφών, όπως παγετοί, πλημμύρες ή χαλαζοπτώσεις, ενεργοποιούνται οι αποζημιώσεις μέσω του ασφαλιστικού φορέα. Επιπλέον, σε έκτακτες συνθήκες της αγοράς ή σε περιπτώσεις κρίσεων μπορούν να δοθούν πρόσθετες εθνικές ενισχύσεις ή αποζημιώσεις στο πλαίσιο του καθεστώτος De Minimis. Αυτές δεν είναι μόνιμες ούτε προδιαγεγραμμένες, αλλά αποφασίζονται κάθε φορά ανάλογα με τις συνθήκες.

Συχνές Απορίες για τις Ενισχύσεις

Μπορεί ένας παραγωγός να πληρωθεί από περισσότερες ενισχύσεις;

Η απάντηση είναι θετική, υπό την προϋπόθεση ότι πληρούνται οι όροι κάθε κατηγορίας. Ένας καλλιεργητής σιταριού μπορεί να λάβει τη βασική ενίσχυση για τα αγροτεμάχια του, μια συνδεδεμένη ενίσχυση αν το προϊόν του εντάσσεται στα επιλέξιμα, καθώς και οικολογικό σχήμα εφόσον εφαρμόσει τις κατάλληλες πρακτικές. Αν βρίσκεται σε ορεινή ή μειονεκτική περιοχή, δικαιούται την αντίστοιχη ενίσχυση, ενώ μπορεί να συμμετάσχει και σε κάποιο μέτρο αγροτικής ανάπτυξης. Οι πηγές πληρωμής είναι λοιπόν πολλαπλές και αθροιστικές.

Επηρεάζονται οι ενισχύσεις μεταξύ τους;

Ναι, σε αρκετές περιπτώσεις. Αν ένας παραγωγός δεν συμμορφώνεται με τις βασικές απαιτήσεις επιλεξιμότητας, μπορεί να χάσει όχι μόνο τη βασική ενίσχυση αλλά και τις συνδεδεμένες ή τα οικολογικά σχήματα. Η συμμόρφωση με τους κανόνες της ΚΑΠ λειτουργεί ως «πλαίσιο» που καθορίζει τη δυνατότητα συμμετοχής στο σύνολο των πληρωμών.

Είναι σταθερά ή μεταβλητά τα ποσά;

Σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στις συνδεδεμένες ενισχύσεις, προβλέπεται συγκεκριμένο ποσό ανά στρέμμα ή ανά ζώο. Ωστόσο, τα τελικά ποσά μπορεί να διαφέρουν από χρονιά σε χρονιά, ιδίως όταν η ζήτηση για μια ενίσχυση υπερβαίνει τον διαθέσιμο προϋπολογισμό και γίνεται αναλογική κατανομή. Η βασική ενίσχυση στηρίζεται σε δικαιώματα που υπόκεινται σε μεταβολές με βάση τη σύγκλιση και την πορεία της νέας ΚΑΠ.

Πότε συνήθως πληρώνονται οι ενισχύσεις;

Η βασική ενίσχυση και οι συνδεδεμένες καταβάλλονται συνήθως προς το τέλος του φθινοπώρου και ολοκληρώνονται τον χειμώνα. Οι ενισχύσεις μειονεκτικών περιοχών και τα οικολογικά σχήματα καταβάλλονται συνήθως την άνοιξη, μετά την ολοκλήρωση των απαραίτητων ελέγχων. Τα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης καταβάλλονται τμηματικά, ανάλογα με τις φάσεις του προγράμματος, ενώ οι αποζημιώσεις για ζημιές από καιρικά φαινόμενα εξαρτώνται από τον χρόνο ολοκλήρωσης των εκτιμήσεων και τις σχετικές αποφάσεις.

Η πραγματικότητα του σήμερα

Παρά το πλήθος των ενισχύσεων, η εικόνα που βιώνουν οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι στην καθημερινότητά τους δεν είναι πάντα αντίστοιχη με τις προσδοκίες. Οι πληρωμές συχνά εμφανίζονται μειωμένες σε σχέση με όσα είχαν υπολογίσει οι παραγωγοί, είτε λόγω συμψηφισμών και ελέγχων είτε λόγω περιορισμένων διαθέσιμων πόρων. Την ίδια στιγμή, το κόστος παραγωγής έχει εκτιναχθεί: καύσιμα, λιπάσματα, φυτοπροστατευτικά προϊόντα, ζωοτροφές και εργατικά απορροφούν μεγάλο μέρος της ενίσχυσης πριν καν φτάσει στα χέρια του αγρότη.

Αντίστοιχα, οι αποζημιώσεις σε περιπτώσεις καταστροφών σπάνια επαρκούν για να καλύψουν το πραγματικό μέγεθος της ζημιάς. Σε πολλές περιπτώσεις, η καταβολή τους γίνεται με καθυστέρηση και το ποσό που τελικά δίνεται δεν φτάνει ούτε για τα μισά από τα έξοδα επαναφοράς της παραγωγής. Αυτό δημιουργεί ανασφάλεια και έλλειψη κινήτρων για συνέχιση της δραστηριότητας, ιδιαίτερα σε νέους ή μικρούς παραγωγούς.

Παρά τις δυσκολίες, οι ενισχύσεις παραμένουν βασικό στήριγμα για τη γεωργία και την κτηνοτροφία στη χώρα μας. Χωρίς αυτές, η παραγωγή σε πολλές περιοχές – και κυρίως στις ορεινές ή μειονεκτικές – θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να συνεχιστεί. Για τον λόγο αυτόν, η σωστή ενημέρωση, η έγκαιρη προσαρμογή στις απαιτήσεις της ΚΑΠ και η αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων μέτρων είναι καθοριστικής σημασίας.